نوعی تشبیه نویافته در ادب فارسی؛ تشبیه سلب و ایجاب

در این مقاله نوعی تشبیه متمایز و نوآورانه در مباحث بلاغی با عنوان تشبیه سلب و ایجاب معرفی می‌شود که علمای بلاغت تاکنون بدان توجه نشان نداده‌اند؛ در حالی که این تشبیه در شکل‌گیری صور خیال بدیع نقشی بسزا داشته است. شاعر در تشبیه سلب و ایجاب، ابتدا همانندی مشبه را به کسی یا چیزی ردّ و بلافاصله در پی آن شباهتِ همان مشبه را به کسی یا چیزی درست در نقطه مقابل مشبهٌ‌به پیشین اثبات می‌کند. نگارنده با آوردن شواهدی از متون ادب فارسی، کیفیت این قِسم از تشبیه را بیشتر روشن کرده ‌است. کهن‌ترین کاربرد این نوع تشبیه در قصیده‌ای از ناصر خسرو یافته شده ‌است. هدف از تشبیه سلب و ایجاب مانند هر تشبیه دیگری عمدتاً بیانِ حال مشبه یا مبالغه است؛ لیکن این اغراض بلاغی به طرزی جدید و دیگرگونه به دست می‌آید. گوینده با ایجاد نوعی تقابل و تباین بینِ دو مشبهٌ‌بهِ دور از هم باعث می‌شود شباهت بیشتر تجلّی یابد و احساس و عاطفه قوی‌تر منتقل شود. تباینِ یادشده همچنین زمینه تصویری‌ترشدن معنا را فراهم می‌آورد. علاوه بر این‌ها شاعران با استفاده از تشبیه سلب و ایجاب، ارتباطات نابیوسیده جدید و مضاعفی را میان اشخاص و اشیا و مفاهیم ناهمگون برقرار می‌کنند که این امر باعث شگفتی و اعجاب بیشتر خوانندگان می‌شود.